TÍN NGƯỠNG BẬC TIỀN NHÂN
Góc nhìn về tên gọi Lễ Hội Chùa Bà- Cảng thị Nước Mặn
(Trong buổi Tọa đàm Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia về Lễ Hội Chùa Bà- Cảng thị Nước Mặn hôm thứ bảy, 13. 05. 2023 do Chi hội Văn nghệ Dân gian của Hội Văn học Nghệ thuật Bình Định tổ chức tại Quy Nhơn).
Tín ngưỡng bậc tiền nhân là đời sống văn hóa tinh thần không thể
thiếu đối với dân tộc ta.
Nói
đến Di tích Chùa Bà – Cảng thị Nước Mặn ở thôn An Hoà, xã Phước Quang, huyện
Tuy Phước, tỉnh Bình Định được xem là một ngôi chùa có kiến trúc độc đáo và nổi
tiếng linh thiêng. Còn là điểm đến của nhiều người dân và du khách thập phương
khi xuân về, Tết đến.
Chùa
là nơi thờ Phật, thuộc tín ngưỡng tôn giáo. Nhưng Chùa Bà – Cảng thị Nước Mặn ở
đây lại là nơi tín ngưỡng bậc tiền nhân quê mình.
Từ trong buổi Tọa đàm Di sản Văn hóa phi vật thể quốc
gia về Lễ Hội Chùa Bà- Cảng thị Nước Mặn cách đây ba năm. Đó là hôm thứ bảy,
13. 05. 2023 do Chi hội Văn nghệ Dân gian của Hội Văn học Nghệ thuật Bình Định
tổ chức tại Quy Nhơn, thì thông tin ở một số tham luận trình bày đã nêu rõ
vào khoảng thế kỷ XVI, XVII, nhiều người Hoa di cư đến Nước Mặn. Họ không những lập nên phố xá buôn bán sầm uất mà còn mang theo tín
ngưỡng của mình, điển hình là thờ Quan Thánh và Thiên Hậu. Chùa Bà được dựng
lên vào giai đoạn này. Từ giữa thế kỷ XVIII trở về sau, biển lùi ra xa, tàu
thuyền lớn không vào cảng thị Nước Mặn, cảng thị này suy tàn dần.
Nhưng
sự thật Quán Thánh Thiên Hậu là người từ trong truyền thuyết ở Chùa Bà được
dựng khoảng năm 1610, thờ Bà Thiên Hậu Thánh Mẫu – một nhân vật thể như thần
thoại Việt Nam có công cứu vớt tàu thuyền mắc nạn trên biển. Các tàu thuyền thường
đặt bàn thờ Bà đầu mũi thuyền để khấn bái phù hộ khi lênh đênh trên biển cả.
Theo một sự tích kể lại, Thiên Hậu Thánh Mẫu tên thật Lâm Mị Châu tức Lâm Nương
Nương từ đời vua
Tống Nhân Tông, sinh năm Giáp Thân (1044) lúc lên mười một tuổi đã tâm nguyện
ăn chay theo Phật, đã đọc được cổ thư, rồi từ đó tự luyện mình đắc đạo. Là con
gái gia đình lao động, thường dệt vải ở nhà, hôm đó trong người có điều gì khác
lạ thể như linh tính trong thần giao cách cảm, nàng mắt nhắm rùng mình lo lắng
sau cái đánh thức của người mẹ, nàng hốt hoảng lo lắng sự báo mộng cho chuyến
thuyền của cha và các anh đang chở muối đi bán bị sóng lớn dìm thuyền. Sau đó
mấy ngày, mới biết tin người cha bị sóng dữ cuốn mất, còn các anh trai được cứu
thoát nạn. Từ đó tin truyền rất nhanh, hễ trước khi thuyền rời bến ra khơi, họ
đều đến vái bà nhờ cầu thuận buồm xuôi gió, ơn bà phù hộ. Cũng từ đó về sau này
bà được người dân tôn vinh Thiên Hậu Thánh Mẫu, lập miếu thờ duy trì niềm tin
an lành trong cuộc sống.
Sau
hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, nhiều di tích còn lại của cảng thị
bị xóa sạch. Chính quyền địa phương tu bổ lại chùa Bà - miếu thờ duy nhất còn
lại ở vùng trung tâm cảng thị Nước Mặn cho đến ngày nay.
Với
tấm lòng thành kính tín ngưỡng cầu an bình thịnh vượng cho cuộc sống sung túc
hơn, người dân nơi đây nhất là thương nhân đóng góp xây dựng lại đền thờ Quan
Thánh Thiên Hậu, trước đây hay gọi là Chùa Bà, để tỏ lòng biết ơn Thiên Hậu và
Thánh mẫu đã phù trợ chở che cho mưa thuận gió hòa, tàu thuyền ra vào tấp nập
giao thương hàng hóa, cho ngư dân ra khơi vào lộng tôm cá đầy ghe, cho nông dân
mùa màng bội thu, cho gia đình ấm no hạnh phúc con cháu hiếu thảo thuận hòa
siêng năng học hành lễ phép, cho xóm làng đùm bọc chở che,...
Chùa
Bà có kiến trúc độc đào tấp áo theo kiểu chữ Nhất. Thiết kế 3 gian. Gian chính
chùa Bà thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu, tượng bằng gỗ sơn son thếp vàng, tạc trong tư
thế ngồi, mặc triều phục, chân đi hài mũi cong, khuôn mặt bầu, phúc hậu, trầm
tư. Hai bên có 2 tượng đứng là 2 vị Thiên Nhĩ và Thiên Nhãn dưới gầm bàn thờ
bày 2 tượng thần Hổ nằm, tư thế khác nhau. Phía trên gian chính là bức hoành
phi đề 4 chữ “Hộ quốc tý dân” (hộ nước giúp dân) do triều Nguyễn ban tặng. Bàn
thờ bên trái thờ Thần Hoàng làng; Bên phải là bàn thờ bà Thai Sanh Thánh Mẫu.
Lễ
hội Chùa Bà- Cảng thị Nước Mặn được người dân tiếp nối gìn giữ qua rất nhiều
đời.
Phần Lễ: đậm văn hóa tín ngưỡng dân gian
như: nghinh thần, rước sắc, rước biểu tượng ngư - tiều - canh - mục.
Phần Hội: đậm văn hóa sinh hoạt dân gian
với các hội thi đấu bóng, bài chòi, trò chơi dân gian như nhảy bao, kéo co, đi
cà kheo,...
Người
dân Nước Mặn, ở An Hòa xã Phước Quang xem lễ hội này là cái Tết thứ 2 trong năm
(sau Tết Nguyên đán) thường tổ chức vào ngày cuối tháng giêng thường năm, nếu
là tháng thiếu thì ngày 29, tháng đủ là ngày 30, và hai ngày tiếp theo là ngày
01 và ngày 02 tháng 02, từ đó người dân nơi đây thường truyền tụng nhắc nhở: “Tháng
giêng xem hội chùa Ông/ Mà lòng nhấp nhổm chờ mong hội Bà/ Ai đi buôn bán nơi
xa/ Lo về kịp hội quê nhà thường niên”(Ca dao Bình Định).
Lễ
hội Chùa Bà - Cảng thị Nước Mặn được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ghi danh
là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào ngày 04.08.2022. Đây là di sản văn
hóa phi vật thể quốc gia thứ tư của tỉnh Bình Định được ghi danh, tiếp sau Võ
cổ truyền Bình Định, Hát bội Bình Định và Nghệ thuật Bài chòi Bình Định.
Vậy
thì, trở lại với tên gọi Chùa, trong Chùa Bà có phù hợp với tín ngưỡng tri ân
bậc tiền bối, những người đã lần đầu đặt chân đến ở nơi đây, mở ra cuộc giao
thương làm nên Cảng thị Nước Mặn ngày ấy. Hay là sự tôn vinh văn hóa tinh thần
trong tín ngưỡng của người Việt có nói quá lắm không. Nên trong cách gọi từ
ngôi miếu nơi thờ cúng còn sót lại, mà nhân dân nơi đây ưu ái xây dựng lại sao
không gọi là ngôi Đền thờ Bà – Thánh mẫu, Cảng thị Nước Mặn gần
gũi với văn hóa tinh thần Việt của mấy nghìn năm để lại. Để không
trùng lặp và nhầm lẫn với tên Chùa trong tín ngưỡng Phật giáo. Cũng có thể gọi
Chùa là nơi thờ Phật, mà Phật tại tâm mà ra. Có thể từ đó gọi Chùa trong Chùa Bà là thể hiện sự an lành, chở che
từ tấm lòng người mẹ muôn đời yêu quý con dân.
Nguyễn Thị Phụng
16.05.2023/ Nguyễn Thị Phụng
