THƯƠNG NHAU NÓN NGỰA ĐỘI ĐẦU, Nguyễn Thị Phụng

THƯƠNG NHAU

NÓN NGỰA ĐỘI ĐẦU (Trích Hương thảo thất, NXB HNV- 2017)

“Anh đưa nàng về dinh” là cụm từ lặp lại từ câu “Là đưa… í a… đưa nàng… đưa nàng… anh đưa nàng về dinh,…” trong bài dân ca Nam bộ Lí ngựa ô. Hình ảnh con ngựa luôn gắn liền với những câu tục ngữ, thành ngữ, dân ca quen thuộc và người khớp con ngựa ấy chính là chàng. Chàng yêu nàng lắm mới đưa nàng về dinh để được chăm sóc nâng niu đêm ngày, bởi nàng có đôi tay khéo léo làm nên chiếc nón cho chàng đội đầu, tung vó ngựa trên mọi nẻo đường quê hương. Cũng từ đó chiếc nón chàng đội trên đầu có tên là nón ngựa.

Nón ngựa không mỏng mảnh như chiếc nón lá bình thường các mẹ các chị thường đội đầu khi ra đồng ruộng, lúc vội vàng bước chân đến chợ hay thong thả trên con đường làng về nơi lễ hội, hay che mưa nắng giữa những giờ lao động vất vả ngoài trời … Có lẽ trên yên ngựa chỉ chiếc nón cứng cáp mới có thể chịu đựng những lúc chàng tung vó phi nhanh đúng lúc kịp thời. Cho nên nói đến nón ngựa là phải kể đến công phu người làm nón về sự dày dặn chiếc nón, không chỉ độ chắc chắn còn mang tính thẩm mĩ cao bởi được dùng trong mùa cưới khi xưa cặp đôi hạnh phúc sánh bước bên nhau. Vậy ra nón ngựa đã có từ lâu lắm, nhưng với thời công nghiệp, phương tiện đi lại bằng xe đạp, xe máy thì chiếc mũ bảo hiểm chắc chắn an toàn hơn khi tham gia giao thông, dần dà nón ngựa chỉ dành cho một số người đi bộ yêu chuộng sự thuần túy Việt mới sử dụng thường ngày, hay được chọn dùng để trang trí bởi giá trị thẩm mĩ cao.

Nói đến nón ngựa đẹp và bền chỉ có ở thôn Phú Gia xã Cát Tường huyện Phù Cát, tỉnh Bình Định là nổi tiếng hơn cả. Ai đã từng đến tận nơi xem cách làm nón ngựa lắm kì công từ một làng nghề truyền thống ở một vùng quê những người dân lao động thủ công mới thấy hết cảm xúc tâm hồn gởi vào đôi tay khéo léo của họ. Muốn làm nón trước hết phải có dụng cụ  cái khung gỗ hình chóp mà đường kính khoảng hơn 40cm, đường cao thẳng góc ước chừng 20cm. Cùng những nguyên vật liệu như cây giang, lá kè, cây dứa, chỉ màu.

Muốn giữ được độ bền chiếc nón ngựa và uy tín làng nghề cổ truyền thì dùng những vật liệu trong tự nhiên, chọn đúng thời điểm sang xuân nắng bắt đầu ấm, đem vào sử dụng thì mới có hiệu quả cao. Để làm sườn nón theo từng vòng tròn thì chọn cây giang tươi đủ tuổi từ trên núi rừng đem về, chẻ đều vuốt tròn trên một miếng sắt đục nhiều lỗ nhỏ bằng nhau khỏi bị phạm chỗ dày chỗ lõm. Tiếp nữa là cũng loại giang ấy dùng để đan mê, luôn sườn phải cưa đúng kích thước sau đó chẻ nhỏ phần cật, phơi khô, vuốt đều như cây tăm, nạo sạch vỏ màu xanh bên ngoài. Còn để có chỉ kết chằm nón người ta lấy lá cây dứa (thơm tàu) ngâm nước khoảng ba ngày, tước lấy phần tơ rồi đem phơi gió cho khô, nhưng cách này hiện nay không ai dùng nữa vì tốn nhiều công đoạn và ít bền so với cước công nghiệp đều sợi mảnh mai hơn. Muốn có đường vành và sòi nón đẹp phải lấy rễ dứa rừng, chẻ thẻ, phơi khô chuốt tròn. Cũng như phải có chỉ màu để thêu hoa văn theo ý muốn. Và một thứ vật liệu không thể thiếu mà rất công phu tỉ mỉ là chọn lá kè (lá cọ), tước lấy sóng lá, phơi gió cho khô, vuốt lá cho láng bằng cách đặt úp miếng sắt dày(lưỡi cuốc) trên bếp lò than đỏ, một tay cầm chặt cái túi bàn là trên miếng sắt, một tay nữa đưa lá kè nằm giữa miếng sắt và bao đựng cát bọc lớp vải bên ngoài thật dày ấy, đè trên miếng sắt vuốt nhanh lên bề mặt lá kè làm bóng láng lá hơn, cắt lá theo kích thước, rọc lá cho nhỏ, đến luông sóng, sau đó là rúp đều.

Có sẵn vật liệu chỉ việc tiến hành làm nón theo nhiều công đoạn từ việc vào khung sườn với những khoảng cách đều nhau bằng những cọng giang vót sẵn, rồi đến đan mê theo hình tứ giác(hình chữ nhật)… như kiểu đan giỏ các khoảng cách cân đối mới đẹp, tiếp nữa là luôn sườn đứng đến thắt nan sườn, dọn vành hay kết vành vào nón, tỉa chóp, thắt chóp sườn, tra vành, vô vành giữa bằng ống giang đã chẻ và vuốt sẵn, tiến hành thêu hoa văn theo mẫu những con vật đem lại niềm vui và sung túc như long lân quy phụng, hay cây cảnh đặc trưng bốn mùa như mai lan cúc trúc, hay những họa tiết khác nhau theo thị hiếu người tiêu dùng của mọi tầng lớp trong xã hội. Đến phần can ốc trên chóp nón đã làm sẵn rồi kết vào sườn. Khâu tiếp nữa là bủa lá theo hình rẽ quạt cho khoảng cách bằng nhau khi chằm làm sao cho đường kim mũi chỉ thật đều với những nét thanh nhã.

 Hoàn tất các khâu làm nên sản phẩm đội trên đầu theo một phương pháp dây chuyền chỉ yêu cầu sự tỉ mỉ thận trọng từ đôi tay nhuần nhuyễn truyền lại đã bao đời nay, việc chằm nón ngựa không cần phải đi lại nên cũng rất phù hợp cho người khuyết tật đôi chân, để họ có công ăn việc làm thường ngày ổn định. Cho dù chiếc nón ngựa rất kén khách bởi giá thành cao. Mà đúng vậy. Cầm trên tay chiếc nón ngựa lại càng quý sản phẩm thủ công mĩ nghệ bắt mắt này!

Nhưng bạn đừng vội đội ngay chiếc nón lên đầu sẽ bị chòng chành như cách ví von rất thật, rất dễ thương “Chòng chành như nón không quai/ như thuyền không lái như ai không chồng…”. Thế thì phải chọn quai thôi. Chọn quai nón theo thị hiếu thẩm mĩ người đội nón. Chất liệu vải có thể là nhung, là gấm,… và tùy lứa tuổi cũng như giới tính, người sử dụng tự chọn màu quai yêu thích. Như vậy là nón có quai như thuyền có lái, như gái có chồng. Đến lúc này nón em làm ra như gái có chồng rất yên tâm bởi nét duyên dáng riêng biệt người phụ nữ Việt Nam, đó là giá trị văn hóa đời sống thường ngày.

Cũng như bao thương hiệu khác, sản phẩm nón ngựa Phú Gia Cát Tường Phù Cát đã chiếm lĩnh thị trường hàng Việt Nam chất lượng cao, nó đỏng đa đỏng đảnh hơn nhờ có chùm dây ngũ sắc lúc la lúc lắc trên chóp nhọn kia tạo nên thị hiếu với người tiêu dùng, không chỉ trong nước mà cả người nước ngoài ưa chuộng.

Và có ai biết nón ngựa Phú Gia được cải tiến từ nón ngựa bịt khuôn bạc đúc sẵn có hoa văn trên chóp nón của người xưa đầy vẻ kiêu hãnh về văn hóa trang sức, là nét đẹp riêng bên cạnh những chiếc nón lá Gò Găng Nhơn Thành tảo tần hôm sớm của người Bình Định quê tôi hôm nay. Và nhớ thuở nào chiếc nón lính thú thời phong kiến đầy ám ảnh: “Ngang lưng thì thắt đai vàng/ Đầu đội nón dấu vai mang súng dài/ Một tay thì cắp hỏa mai/ Một tay cắp giáo quan sai xuống thuyền/ Thùng thùng trống đánh ngũ liên/ Bước chân xuống thuyền nước mắt như mưa”(Ca dao).

25.6.2013/ Nguyễn Thị Phụng.